Zomer 2022. Vlak voor mijn vakantie krijg ik een boekje in mijn handen gedrukt. “Ken je dit al? Vast iets voor jou. Hier dan. Ik heb er toch twee.” Ik neem het dunne boekje ‘HEG’ mee als studielectuur en lees het in een hangmat op het Franse platteland in één middag uit. Ik schrijf er de boekbespreking voor de opleiding Ecologisch Hovenier over. In deze week waarin de UN Biodiversity Conference (COP 15) is gestart laat ik je graag meelezen in een sterk pleidooi voor herstel van biodiversiteit via dit unieke landschapselement.
Schrijver Kenneth F. Rijsdijk legt in dit essay uit dat er in schokkend weinig tijd heel veel heggen zijn verdwenen uit het Nederlandse landschap – 225.000km sinds 1900. Wij zijn nu wellicht gewend geraakt aan die uitgestrekte groene met prikkeldraad doorsneden biljartlakens, maar dat is pure armoe. Dat landschap is ontstaan uit economische efficiëntie, met name door de ruilverkaveling die werd ingezet na de Tweede Wereldoorlog. Werd daarna verder aangejaagd door de ziekte perenvuur waardoor alle meidoornhagen moesten worden geruimd, en door de stikstofrechten voortgedreven en immer voortdurende schaalvergroting. Nog steeds worden heggen afgetrokken van het oppervlak aan landbouwgebied dat in aanmerking komt voor subsidie. Heggen kosten de boer dus geld. En zo zitten we met dit boekje, uitgegeven in februari 2022 door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, middenin de actualiteit van boerenprotesten tegen de stikstofaanpak.
Het wordt me eens te meer duidelijk hoe het Nederlandse landbouwbeleid alles bepalend is voor de kwaliteit van de natuur en het landschap. Een passage op bladzijde 43 is sprekend:
“Onder de huidige regels mogen boeren per hectare maximaal twee koeien houden. Vervolgens moeten ze op hun land ook hun mest kwijt kunnen. Dus voor 150 koeien heb je 75 hectare land nodig voor voedsel en om mest te injecteren. Als dat laatste niet lukt zit er niets anders op dan de mest duur af te voeren. Boeren lijden dus aan landhonger als het er op aan komt hun mestoverschotten krijgt te raken. Ze verhuren daarom overtollig land aan collega’s om de honger te stillen. Dat verklaart de uitgestrekte lege weiden waarop nauwelijks koeien te zien zijn. Omdat alle beetjes helpen wordt ook de grond waarop de heggen staan geconfisqueerd ten behoeve van het mestoverschot. Dat de heggen verdwijnen is te wijten aan het landbouwbeleid dat haaks staat op de ambitie om het platteland meer natuurinclusief te maken.”
Als Rijsdijk vervolgens in 4 hoofstukken uitlegt welke voordelen heggen hebben begrijp je gewoon niet waarom er in de politiek niet heel snel gehandeld wordt om de heg weer terug te brengen in het landschap!
Landschapsvoordelen
- Heggen helpen tegen wind- en watererosie vanwege de goede bodemstructuur onder de heg. De zogenaamde graften in Limburg zijn hier ook een mooi voorbeeld van.
- Het is minder droog en minder heet in een heggenrijk landschap.
- Uit berekeningen blijkt dat we een kwart miljard aan koolstofopslag hebben vernietigd met die 225.000km aan heggen die we begin 1900 nog in het landschap hadden staan.
Natuurvoordelen
- Een heg kun je zien als nature multiplier: hoe meer heg, hoe meer soorten en hoe meer exemplaren. Dit is belangrijk voor de genetische biodiversiteit.
- In heggen, zeker als ze uit struiken mét bomen, klimplanten en ondergroei bestaan en de bodem met blad bedekt blijft, voor andere levensvormen een biotoop: schimmels, bodemdieren, vogels, kleine en grotere zoogdieren.
- Heggen vormen dan ook verbindingsroutes tussen andere landschapselementen.
- En als obstakel vormen ze mogelijk ook een rol in het voorkomen van de verspreiding van zoönoses.
Cultuurvoordelen
- Heg is met het ontstaan van de landbouw ingevoerd als vee- en wildkering, hakhout, brandhout, materiaal voor gereedschap, eetbare bessen en geneeskrachtige kruiden.
- Heggen verschillen per regio en zijn zo een waardevolle gebiedseigen cultuuruiting, zowel in vlechtwerk als haagvorm.
- Heggenvlechten is erkend als cultureel erfgoed, waarin nog steeds kampioenschappen worden gehouden en gildes ontstaan.
- Heggen werken op het gemoed: toeristen verblijven graag in een heggenrijk landschap.
Economische waarde
Een heg plant je 1x en knip je daarna 1x per jaar, de natuur doet de rest. Maar wie betaalt de verminderde opbrengst en verzorging van de heg? In het Deltaplan Biodiversiteitsherstel staan daarvoor veel plannen en kostenplaatjes, maar niet wat het oplevert. Rijsdijk maakt daarna een interessante opsomming van wat we kunnen verdienen aan heggen in de zogenaamde ‘verzilveringstabel’. En dat gaat dan niet zozeer om wat we kunnen terugverdienen maar om de vermeden kosten. Bij 100.000km heg zouden de opbrengst zo kunnen oplopen tot €250 miljoen per jaar.
Tenslotte geeft Rijsdijk ook aanbevelingen voor hoe de heg weer terug kan komen in het landschap. Daarbij hoort onder andere het uit elkaar halen van natuurbeheer en landbouwbelangen en het introduceren van een ministerie dat zich inzet voor Natuur en Milieu en het Nederlandse cultuurlandschap. Dat ministerie zou dan ook het subsidiebeleid voor landbouw en natuur moeten ombuigen door heg, akkerrand en slootrand te erkennen als essentieel landschapselement en daarvoor met een structurele financiering voor beheer en onderhoud moeten komen.
Banken en retailers zouden hun winst met de boer kunnen delen en investeren in heggen. Schaalvergroting in de landbouw zou teruggedraaid moeten worden door over te schakelen op natuur inclusieve landbouw met korte ketens. Speel ook grond vrij door exportindustrie te verplaatsen naar het buitenland. En vraag eerlijke prijzen aan consumenten, die op hun beurt trouwens ook heggen kunnen planten in hun tuinen.
Het is een handig en overzichtelijk boekje over de rol van de heg in Nederland. Met een duidelijk betoog ook. Ik vind het bijzonder dat hij in makkelijk weg te lezen taal zo’n ondergewaardeerde groep planten weet aan te prijzen. De heg, die in mijn hoofd steevast de vorm aanneemt van de strak geschoren ligusterhagen op het volkstuinenpark, blijkt voor de ecologisch hovenier van bijzonder belang. Voortaan zal ik klanten die over een schutting beginnen eerst vertellen over de voordelen van een heg 😉 En ik zie nog meer uit naar de excursie waarin we gaan heggenvlechten!
Verder lezen:
Een gezondere aarde – Hoopheggen
Heg & Landschap (hegenlandschap.nl)
Heggen, hagen, houtwallen – De Groene Amsterdammer, 30 november 2022